<p class="ql-block">中国美术学院副教授何晓静导览文徵明《拙政园诗画册》。</p><p class="ql-block">一、拙政园图的创作背景;</p><p class="ql-block">二、《拙政园三十—景图》到《拙政园图诗》的艺术转化与意义变化;</p><p class="ql-block">三、作为山水画的园林图,其图像语言、风格特征与历史脉络</p> <p class="ql-block">文徵明一生绘制了大量园林绘画作品。</p><p class="ql-block">晚年之作《拙政园图诗》可视为其园林山水画之经典,是其诗画抒情、山水写意的集大成者。该作品以其1531年受王献臣所托作《拙政园三十一景》图册为底版,最初描绘了拙政园中三十一景,并配以诗文。</p><p class="ql-block">1551年,文徵明从册页《三十一景》中选择十二景重绘一册页。</p> <p class="ql-block">一、批政园图的创作背景</p><p class="ql-block">1.文徵明与拙政园主王献臣之间的关系;</p><p class="ql-block">.2.文徵明所作拙政园图</p> <p class="ql-block">拙政园园主王献臣,字敬止,号槐雨。王献臣1493年中进士,曾任御史。</p><p class="ql-block">左图:清代苏州城东北角图 </p><p class="ql-block">右图:清代拙政园全图(佚名)</p><p class="ql-block">王献臣以《闲居赋》中的“拙者之为政”命名其园,文徵明则通过诗画重构了一个“虽在人境,而无车马喧”的理想栖息地。</p> <p class="ql-block">晋代文学家潘岳《闲居赋》:</p><p class="ql-block">灌园鬻蔬,以供朝夕之膳,是亦拙者之为政也。</p><p class="ql-block">王献臣:</p><p class="ql-block">罢官归,乃日课童仆,除秽植援,饭牛酤乳,荷击抱瓮,业种艺以供朝夕、俟伏腊,积久而园始成。</p> <p class="ql-block">据记载: </p><p class="ql-block">正德八年(1513),文徵明最早作《拙政园画轴》是。</p><p class="ql-block">嘉靖七年(1528),文徵明曾作《槐雨园亭图》一轴、素笺,著色,题“会心何必在郊炯,近圃分明见远情,流水短桥春草色,模篱茹屋午鸡声。</p><p class="ql-block">嘉靖十年(1531),文微明所题拙政园诗初稿见于文嘉钞本中,1533年, 增加《玉泉》景,成为31首。</p> <p class="ql-block">嘉靖十二年(1533),作《拙政园三十一景》图册,见民国8年(1919)中华书局印本《文衡山拙政园书画册》,绢本水墨,共描绘三十一景,各系小记并赋诗一音。</p><p class="ql-block">嘉靖三十年(1551),文徵明82岁作《拙政园图诗》册,今存八帧,景名与诗文及三十一景同,画面不同,现藏于美国纽约大都会艺术博物馆。</p><p class="ql-block">嘉靖三十七年(1558),文徵明己经89岁高龄, 画《拙政园图》,此画曾著录于梁章钜《退庵金石书画跋》和秦谊亭《曝画记余》。现则不知所终。</p> <p class="ql-block">二、《拙政园三十一景图》到《拙政园图诗》的艺术转化与意义变化</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之繁香坞</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之繁香坞</p><p class="ql-block">杂植名花傍草堂,紫蕤丹艳漫成行。</p><p class="ql-block">春光烂熳干机锦,淑气熏蒸百和香。自爱芳菲满怀袖,不叫风露湿衣装。高情已在繁华外,静看游蜂上下狂。</p><p class="ql-block">题道:</p><p class="ql-block">繁香坞在若墅堂之前,杂植牡丹、芍药、丹桂、海棠、紫璃诸花。</p><p class="ql-block">孟宗献诗云:“从君小筑繁香坞。”</p> <p class="ql-block">《批政园三十一景图》之若墅堂</p> <p class="ql-block">《拙政图诗》之小沧浪</p> <p class="ql-block">《拙政图诗》之小沧浪</p><p class="ql-block">偶傍沧浪构小亭,依然绿水绕虚楹。岂无风月供垂钓,亦有儿童唱濯缨。满地江湖聊寄兴,百年鱼鸟已忘情。舜钦已矣杜陵远,一段幽踪谁与争。</p><p class="ql-block">题道:</p><p class="ql-block">园有积水,横亘数亩,类苏子美沧浪池,因筑亭其中,日小沧浪。昔子美自汴都徙吴,君亦还自北都,踪迹相似,故袭其名。</p> <p class="ql-block">《拙政园三十—景图》之小沧浪</p> <p class="ql-block">《拙政园三十一景图》之小飞虹</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之钓䂬</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之钓䂬</p><p class="ql-block">白石净无尘,平临野水津。</p><p class="ql-block">坐看丝袅袅,静爱玉粼粼。</p><p class="ql-block">得意江湖远,忘机鸥鹭驯。</p><p class="ql-block">须知𬙂纶者,不是羡鱼人。</p><p class="ql-block">题道:</p><p class="ql-block">钓在意远台下。春明之际,柳荫落花于人,坐恋忘返。</p> <p class="ql-block">《拙政园 三十一景图》之钓䂬</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之来离囿</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之来禽囿</p><p class="ql-block">清阴十亩夏扶疏,正是长林果熟初。珍重筠笼分赠处,小窗亲拓右军书。</p><p class="ql-block">题道:</p><p class="ql-block">来禽囿沧浪池南,北杂植林檎数百本故云。</p> <p class="ql-block">《拙政园 三十一景图》之来禽囿</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之湘筠坞</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之湘筠坞</p><p class="ql-block">种竹连平冈,冈回竹成坞。</p><p class="ql-block">盛夏已惊秋,林深不知午。</p><p class="ql-block">中有遗世人,琴樽自容与。</p><p class="ql-block">风来酒亦醒,坐听潇湘雨。</p><p class="ql-block">题道:</p><p class="ql-block">湘筠坞在桃花之南,槐雨亭北,修竹连亘,境特幽迥。</p> <p class="ql-block">《拙政园三十一景图》之湘筠坞</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之芭蕉槛</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之芭蕉槛</p><p class="ql-block">新蕉十尺强,得雨净如沐。</p><p class="ql-block">不嫌粉堵高,雅称朱栏曲。</p><p class="ql-block">秋声入枕飘,晓色分窗绿。</p><p class="ql-block">莫教轻剪取,留待阴连屋。</p><p class="ql-block">题道:</p><p class="ql-block">芭蕉槛在槐雨亭之左。更植棕荫,置为暑月。</p> <p class="ql-block">《拙政园三十—景图》之芭蕉槛</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之玉泉</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之玉泉</p><p class="ql-block">曾勺香山水,冷然玉一泓。</p><p class="ql-block">宁知隔瑶汉,别有玉泉清。</p><p class="ql-block">修绠和云汲,沙瓶带月烹。</p><p class="ql-block">何须陆鸿渐,一啜自分明。</p><p class="ql-block">题道:</p><p class="ql-block">京师香山有玉泉,君尝勺而甘之,因号玉泉山人。及是得泉于园之巽隅,甘列宜茗,不减玉泉,遂以为名,示不忘也。</p> <p class="ql-block">《拙政园三十—景图》之玉泉</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之槐幄</p> <p class="ql-block">槐幄</p><p class="ql-block">《拙政园图诗》之</p><p class="ql-block">亭下高槐欲覆墙,气蒸寒翠湿衣裳。疏花靡靡流芳远,清荫垂垂世泽长。八月文场怀往事,三公勋业付诸郎。老来不作南柯梦,犹自移床卧晚凉。</p><p class="ql-block">题道: </p><p class="ql-block">槐幄 辛亥秋九月廿日</p> <p class="ql-block">《拙政园三十—景图》之槐幄</p> <p class="ql-block">《拙政园三十—景图》之槐雨亭</p> <p class="ql-block">成亲王永理题</p><p class="ql-block">衡山诗当七子禁兴之际,独与归子慕超然尘埃之外,画学吴奥,书亦前明一代中郁离,以后无所成魏王識撵多让,此册虽率意小品,正耐人细绎也。</p><p class="ql-block">道光季冬廿一日。成亲王识。时年七十。</p> <p class="ql-block">内藤虎的跋</p><p class="ql-block">此册衡山待诏为姓吴者画其园池胜景,园原宜有名,今已失之。画笔超妙,用墨古淡,在子昂仲穆父子之间,使人耽看不忍释手,询为衡山画中至佳之品。每页题诗,最后题有辛亥字,乃嘉靖三十年,衡山八十二岁时作。</p><p class="ql-block">其书法则比画稍逊焉。常经安麓村、</p><p class="ql-block">治晋锡晋二郎袭藏,有成王跋,足珍</p><p class="ql-block">也已。</p><p class="ql-block">昭和五年八月,内藤虎。</p> <p class="ql-block">三、作为山水画的园林图,其图像语言、风格特征与历史脉络</p><p class="ql-block">1,批政园与拙政园图</p><p class="ql-block">2,拙政园图的绘画图示渊源</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》之来禽囿和芭蕉槛</p> <p class="ql-block">沈周《虎丘十二景图》中四幅</p> <p class="ql-block">《沈周东庄圈》中四幅</p> <p class="ql-block"> 明拓本《 辋川国》局部</p> <p class="ql-block">北宋郭忠恕《临王维辋川图》局部</p> <p class="ql-block">唐 卢鸿《草堂十志图》局部</p> <p class="ql-block">北京林业大学副教授黄晓</p> <p class="ql-block">衡山先生三绝册</p><p class="ql-block">文徵明《王氏拙政园记》</p><p class="ql-block">文徵明《拙政园图》</p><p class="ql-block">文徽明《拙政园诗三十--首》</p><p class="ql-block">(行书12、楷书10、隶书6、篆书3)</p> <p class="ql-block">现代借用方法</p> <p class="ql-block">拙政园</p> <p class="ql-block">图2.91 文微明拙政园三十一景图册</p><p class="ql-block">1533年 绢本设色 26.4 x30.5厘米</p><p class="ql-block">苏州博物馆藏</p><p class="ql-block">高居翰、黄晓、刘珊珊《不朽的林泉—一一中国古代园林绘画》</p><p class="ql-block">三联书店 2012</p><p class="ql-block"><br></p> <p class="ql-block">三十一景与十二景</p><p class="ql-block">对拙政园刻画最细致完整的是三十一景图,但艺术成就更高的,却要属后来的十二景图。</p><p class="ql-block">嘉靖三十年(1551年)文徴明从三十一景中选出十二景,重新绘成《拙政园十二景》,并将对应的十二首诗,用行书抄录在对页上。</p><p class="ql-block">这十二景脱胎自三十一景,就像后者的精华版,经过润色加工后更为精雅。</p><p class="ql-block"> 《不朽的林泉》</p> <p class="ql-block">文微明《拙政园图诗》</p><p class="ql-block">纵26.4厘米、横27.3厘米</p><p class="ql-block">1551年</p><p class="ql-block">大都会艺术博物馆藏</p> <p class="ql-block">8+3+1=12</p><p class="ql-block">批政园图,十二册,绛检色绢本,方不盈尺,行书对题。</p><p class="ql-block">植虽不离本色,亦妙。其待霜、来禽更妙</p><p class="ql-block">顾复《平生壮观》</p> <p class="ql-block">《图诗》与《三绝册》</p><p class="ql-block">曾勺香山水,泠然玉一泓。</p><p class="ql-block">宁知瑶汉隔,别有玉泉清。</p><p class="ql-block">修绠和云汲,沙瓶带月烹。</p><p class="ql-block">何须陆鸿渐,一啜自分明。</p><p class="ql-block">京师香山有玉泉,君尝勺而甘之,因号玉泉山人。及是得泉于园之巽隅,甘冽宜茗,不减玉泉,遂以为名,示不忘也。</p> <p class="ql-block">《图诗》与《三绝册》</p><p class="ql-block">清阴十亩夏扶疏,正是长林果熟初。</p><p class="ql-block">珍重筠笼分赠处,小窗拓得右军书。</p><p class="ql-block">来禽囿在沧浪池之南,北杂植林禽数百本,故云。</p> <p class="ql-block">《图诗》与《三绝册》</p><p class="ql-block">白石净无尘,平临野水津。</p><p class="ql-block">坐看丝袅袅,静爱玉粼粼。</p><p class="ql-block">得意江湖远,忘机鸥鹭驯。</p><p class="ql-block">须知演纶者,不是羡鱼人。</p><p class="ql-block">钓碧在意远台下,春明之际,柳阴落花,令人坐恋忘返。</p> <p class="ql-block">《图诗》与《三绝册》</p><p class="ql-block">亭下高槐欲覆墙,气蒸寒翠湿衣裳。</p><p class="ql-block">疏花靡靡流芳远,清荫垂垂世泽长。</p><p class="ql-block">八月文场怀往事,三公勋业付诸郎。</p><p class="ql-block">老来不作南柯梦,犹自移床卧晚凉。</p><p class="ql-block"> 槐幄辛亥秋九月廿日 徵明书</p> <p class="ql-block">《图诗》与</p><p class="ql-block">《三绝册》</p><p class="ql-block">小飞虹/小沧浪</p><p class="ql-block">偶傍沧浪构小亭,依然绿水绕虚楹。</p><p class="ql-block">岂无风月供垂钓,亦有儿童唱濯缨。</p><p class="ql-block">满地江湖聊寄兴,百年鱼鸟已忘情。</p><p class="ql-block">舜钦已矣杜陵远,一段幽踪谁与争。</p><p class="ql-block">园有积水,横亘数亩,类苏子美沧浪池,因筑亭其中,曰小沧浪。</p><p class="ql-block">昔子美自汴都徙吴,君亦还自北都,踪迹相似,故袭其名。</p> <p class="ql-block">《图诗》与《三绝册》</p><p class="ql-block">繁香坞/芭蕉槛</p><p class="ql-block">新蕉十尺强,得雨净如沐。</p><p class="ql-block">不嫌粉堵高,雅称朱栏曲。</p><p class="ql-block">秋声入枕凉,晓色分窗绿。</p><p class="ql-block">莫教轻剪取,留待阴连屋。</p><p class="ql-block">芭蕉槛在槐雨亭之左,更植梭阴,宜为暑月。</p> <p class="ql-block">《图诗》与</p><p class="ql-block">《三绝册》</p><p class="ql-block">若墅堂/繁香坞</p><p class="ql-block">杂植名花傍草堂,紫蕤丹艳漫成行。</p><p class="ql-block">春光烂煜千机锦,淑气熏蒸百和香。</p><p class="ql-block">自爱芳菲满怀袖,不教风露湿衣裳。</p><p class="ql-block">高情已在繁华外,静看游蜂上下狂。</p><p class="ql-block">繁香坞在若墅堂之前,杂植牡丹、芍药、丹桂、海棠、紫璃诸花。</p><p class="ql-block">孟宗献诗云:“从君小筑繁香坞。”</p> <p class="ql-block">8+3+1=12</p><p class="ql-block">拙政园图,十二册,绛色绢本,方不盈尺,行书对题。</p><p class="ql-block">虽不离本色,亦妙。其待霜、来禽更妙。</p><p class="ql-block"> 顾复《平生壮观》</p><p class="ql-block">文微明《拙政园图诗》</p><p class="ql-block">纵26.4厘米、横27.3厘米</p><p class="ql-block">1551年</p><p class="ql-block">大都会艺术博物馆藏</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》与诗意画</p><p class="ql-block">南宋的杭州:最好的诗意画,并不取决于艺术家本人的抒情程度,而是依赖于完全掌握了某种再现的技巧,以看似轻松的方式,来表现空间、气氛、光亮以及物象表面的细微和转瞬即逝的效果,以看似简单的形象,在观众心中唤起深情的共鸣。</p><p class="ql-block">明代的苏州:到明代中期,苏州成为诗意画复兴的中心。</p><p class="ql-block">16世纪的苏州画家们己经开始画整套诗意册页,其中每页都描绘一首、一联或一句诗。</p><p class="ql-block">文徽明有时也参与这一转变,偶然一试诗意的画法。</p><p class="ql-block">如所见一般描绘景物,通过活生生的个体,而不是对过去诗文的引述,来对景物作出回应。</p><p class="ql-block">张宏的手法……使得其描绘有如一首好诗,能鲜明地唤起观者对自然的直接经验。</p><p class="ql-block"> 高居翰《诗之旅》</p> <p class="ql-block">倚玉轩在若堂后,傍多美竹,面有昆</p><p class="ql-block">山石。</p><p class="ql-block">倚楹碧玉万竿长,更割昆山片玉苍。</p><p class="ql-block">如到王家堂上看,春风触目总琳琅。</p><p class="ql-block">点睛之鹤</p><p class="ql-block">门堂相应</p><p class="ql-block">曲折相随</p><p class="ql-block">平和质朴</p> <p class="ql-block">黄庭坚有诗云:</p><p class="ql-block">梅影横斜人不见,鸳鸯相对浴红衣。</p><p class="ql-block">“人不见”一语很好地指出了这类画的特征:其表现效果取决于画面上观看者的空缺。</p><p class="ql-block">人们从外部来注视景象,没有想象的介入,也没有和画中人物的密切联系,只以抽象的沉思的状态在场。</p><p class="ql-block"> 高居翰《诗之旅》</p> <p class="ql-block">《拙政园图诗》册页是明代吴门画派代表画家文徵明晚年的一件重要作品,创作于1551年(文徵明时年81岁)。</p><p class="ql-block">该册页原包含十二幅描绘园林局部的水墨画,现存八幅,依次为《繁香坞》《湘筠坞》《小沧浪》《芭蕉槛》《钓䂬》《来禽囿》《槐幄》和《玉泉》。每幅画作均配有文徵明亲题的诗文及题跋,展现了诗、书、画三者融合的艺术境界。</p><p class="ql-block">文氏于1535年曾绘制《拙政园三十一景图》,十六年后从中精选十二景,重新绘制于本册页中。画作运用淡墨和简洁的笔触,通过空亭、曲水、疏竹等元素,营造出一种“会心不远,意远神驰”的文人隐逸意境。</p> <p class="ql-block">以文徵明为代表的明代文人,对于园林的向往与对图册的珍视如出一辙,他们虽描绘的是围墙内的微观世界,却通过雅集、交游、酬唱等主题,传达出一种超脱世俗的意境,从而构建了一种隐逸于世的理想生活模式。</p><p class="ql-block">在画作中,园林的表现经过了精炼的提炼,其意义不仅超越了现实园林的范畴,更蕴含了诗意和象征性的深远指向。</p>